Po dw�ch dniach pobytu u nich wyjecha� do Tyfli- su, gdzie wynaj�� mieszkanie, by unikn�� wiru �ycia towarzyskie- go, w kt�ry wpad�by niechybnie, b�d�c go�ciem Praskowii...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Z miejsca przyst�pi� do pracy nad nowym utworem orkiestro- wym, Wojewod� (opartym na balladzie Puszkina, a nie sztuce Os- trowskiego, kt�ra dwadzie�cia lat temu natchn�a go do stworze- nia pierwszej opery). Ale zdaje si�, �e ju� ogarn�o go przygn�bie- nie - przynajmniej cz�ciowo spowodowane zainteresowaniem, jakie Apuchtin najwyra�niej okazywa� Bobowi w Petersburgu- kiedy pod koniec wrze�nia od pani von Meck otrzyma� wyj�tko- wo d�ugi i szczery list. "M�j najdro�szy Przyjacielu! - pisa�a z tak� sam� serdecz- no�ci�, jaka charakteryzowa�a ich korespondencj� na samym po- cz�tku, ale kt�r� trudno by�o dostrzec ostatnimi czasy. - Bardzo si� ciesz�, �e w ko�cu jest Pan w Tyflisie, na tym pi�knym Kauka- zie, o kt�rym zawsze �ni� wiedz�c, �e nigdy tam nie pojad�... Potem nast�powa�y nieistotne uwagi o pogodzie i najbli�szych planach - "Prosz� mi odpisa� na adres moskiewski" - nim zwy- czajowe wiadomo�ci o rodzinie nie sk�oni�y jej do rozpaczliwego wynurzenia: M�j Bo�e, m�j Bo�e, jakie to wszystko okropne! Cz�owiek po�wi�ca ca�e swoje �ycie, wszystkie si�y i mo�- liwo�ci, by zapewni� dzieciom dobre, bezpieczne �ycie, a potem jak�e szybko stwierdza, �e ca�y gmach, wznoszo- ny z tak� trosk� i wysi�kiem. rozpada si� iak domek z kart. Jakie to okrutne, jakie bezlitosne! Jej syn W�adimir przebywa� na Krymie na polecenie lekarzy, po doznanym za�amaniu nerwowym. Normalnie jej interesy spo- czywa�y w jego r�kach, ale na razie musia�a sobie dawa� rad� bez niego. Drugi syn, Aleksander, ju� straci� po�ow� maj�tku na mi�- sie, a teraz wygl�da�o na to, �e straci reszt�. Najm�odsza c�rka Ludmi�a (czyli "Mi�oczka"), "zmierza�a ku ruinie" przez swego nic nie wartego m�a, ksi�cia Szirinskiego-Szichmatowa, na kt�rego wady by�a �lepa, tak mu by�a oddana. Je�li chodzi o Niko�aja i Ann�, par�, kt�rej ma��e�stwo sym- bolizowa�o ich w�asny zwi�zek, oni r�wnie� wpadli w straszne ta- rapaty z uwagi na niew�a�ciwe zarz�dzanie przez Niko�aja maj�t- kiem Kopi�owo. Jak Lew Dawydow m�g� si� tak pomyli� w oce- nie umiej�tno�ci swego zi�cia, wbrew stanowisku pani von Meck nak�aniaj�c go do inwestycji, kt�ra doprowadzi do ruiny jego w�asn� c�rk�? "Nie mog� nic zrobi�, by to naprawi� - ko�czy�a ponuro. - Boj� si�, �e sama zwariuj� przez te nie ko�cz�ce si� zmartwienia i b�le g�owy". Uko�czywszy t� tyrad�, w kt�rej da�a upust swym uczuciom, zn�w powr�ci�a do serdecznego tonu, jakim zacz�a sw�j list. Ale prosz� mi wybaczy�, �e zawracam Panu g�ow� swoimi problemami. Nikomu nie sprawia przyjemno�ci ich wys�uchiwanie. Prosz� si� trzyma�, m�j drogi, nie- zr�wnany Przyjacielu, wypocznij sobie i nie zapominaj o tej, kt�rej mi�o�� do Pana nie zna granic... To ostatnie s�owa pani von Meck, skierowane do Czajkow- skiego, jakie si� zachowa�y. Jej nast�pny list, kt�ry nadszed� kilka dni p�niej, 4 pa�dziernika, by�by jednym z najbardziej kluczo- wych dokument�w, pozwalaj�cych w pe�ni zrozumie� ich niezwy- k�� znajomo��, gdyby nie nale�a� do jednego z niewielu, kt�re za- gin�y. Ale stosunkowo �atwo si� domy�li� jego tre�ci z odpowie- dzi Czajkowskiego. Nie wiadomo z jakiego powodu, najwyra�niej z uwagi na gro��ce jej bankructwo, protektorka Czajkowskiego zakomunikowa�a, �e postanowi�a wstrzyma� mu wyp�at� subsy- dium. Najwyra�niej doda�a, �e w tej sytuacji nie ma sensu konty- nuowanie ich korespondencji. Czajkowski by� zdruzgotany. Chocia� jego sytuacja materialna uleg�a znacznej poprawie w ci�gu kilku ostatnich lat - dostawa� rent� od cara, wzros�y te� znacznie jego dochody jako kompozy- tora i dyrygenta - list mia� dla niego ogromne znaczenie symbo- liczne. Kolejno�� wydarze�, przebijaj�ca mi�dzy wierszami jego listu, jest bardziej zrozumia�a dla potomnych, ni� kiedykolwiek by�a dla niego, ale trudno zaakceptowa� zar�wno jego pierwsz� reakcj�, jak i p�niejsze odczucia i podejrzenia. Oczywi�cie jego d�uga i wyszukana odpowied� do pani von Meck zawiera stan- dardowe wyrazy ubolewania. Ale prawdziwymi uczuciami podzie- li� si� po kilkudniowej refleksji z Jurgensonem i Modestem, jedy- nymi osobami, kt�re w pe�ni wiedzia�y, jaki wielki ma d�ug wdzi�cz- no�ci wobec swej protektorki. Czajkowski jeszcze tego samego dnia napisa� do pani von Meck, wyra�aj�c ogromne wsp�czucie: Moja kochana, droga Przyjaci�ko! Otrzyma�em list Pani. Wiadomo��, jak� mi Pani za- komunikowa�a, zasmuci�a mnie g��boko, ale nie z mojego, tylko z Pani powodu. Nie jest to bynajmniej pusty frazes. Oczywi�cie sk�ama�bym, gdybym powiedzia�, �e takie ra- dykalne uszczuplenie mego bud�etu absolutnie nie odbije si� na mojej sytuacji materialnej. Ale odbije si� w znacznie mniejszym stopniu, ni�li Pani zapewne my�li. Rzecz w tym, �e w ostatnich latach dochody moje znacznie wzros�y i nie ma powodu w�tpi�, �e dalej b�d� ros�y. Je�li wi�c mia�aby Pani w�r�d niezliczonych trosk cho�by w najmniejszym stopniu k�opota� si� z mego powodu, b�agam Pani�, by zechcia�a mi uwierzy�, �e nie odczuwam nawet najmniej- szego zmartwienia z racji tej straty. Prosz� by� pewn�, �e to prawda, bo nie jest moim zamiarem bawi� si� w puste s�owa. Chodzi nie o to, �e przez pewien czas b�d� musia� ogranicza� swoje wydatki, lecz o to, �e Pani z jej przyzwy- czajeniami, �yciem na szerokiej stopie, wypadnie cierpie� niedostatek