- Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
- Marzenie o tym, że kiedyś to wszystko musi się skończyć, że kiedyś zniknie z oczu ten korowód bladych cieniów, wszystek ów orszak ludzki i tłumy chłopów, o których bajał Horst...
- Oczywiście obok terenów gęsto zasiedlonych przez przybyszów były na tym obszarze ziemie całkiem przez nich nie tknięte, co wiązało się ze strategicznym charakterem...
- Tutaj omawiamy grupy, w których relacja jest odwrotna: to podstawa przymiotnika nazywa posiadacza (subiekt posiadania), a rzeczownik określany - obiekt posiadany (przy nie...
- 34 Jeszcze bardziej na wschód, bliżej Rosji, leżała kraina „spokojnych wód i ciemnych borów" z rozsianymi wśród nich rozległymi jeziorami obramowanymi sitowiem, z lasami...
- Skoro zdolność rozumowania, tak samo jak zdolność odczuwania po to zostały dane człowiekowi, aby z nich korzystał, czymś absolutnie wybaczalnym jest doszukiwać się sensu w...
- Tak czy inaczej nie jest jasne, w jakiej mierze wszystkie te poglądy na kobiecość przejawiały się w rytuałach owych wspólnot i czy oddawano w nich cześć świętej kobiecości...
- Po dwóch dniach pobytu u nich wyjechał do Tyfli- su, gdzie wynajął mieszkanie, by uniknąć wiru życia towarzyskie- go, w który wpadłby niechybnie, będąc gościem Praskowii...
- Ale być może jest tak, że te wszystkie rzeczy, o których zakładam, że nimi nie jestem, bo ich nie znam, faktycznie wcale nie są czymś różnym ode mnie takiego, jakiego znam...
- Grał świetnie na harfie i zawsze zabierał ją ze sobą, a tam z pod jego zręcznych placów wypływały niezwykłe melodie, w których wylewała się cała zgromadzona w jego piersi...
- Venzlav usłyszy twoją odpowiedź, usłyszy mój głos, zobaczy moje oczy i wszystko z nich wyczyta...
Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
Krytyka nazwała opowiadania wojenne Iwaszkiewicza bezwzględnym az do okrucieństwa zaglądnięciem za kurtynę historii, rozpoznawaniem jej mechanizmów. I ten temat właśnie łączy Starą cegielnię z opowiada- niami Matka Joanna od Aniołowi Bitwa na równinie Sedgemoor. Po- wtarza się w nich bezinteresowna ofiara, próba ratowania innych w momencie najwyższego zagrożenia. Ale biegu historii nie zmienia ani jednostkowe poświęcenie, ani jednostkowe bohaterstwo: historia jest zimna i okrutna, głucha na odosobniony krzyk człowieka. Tę praw- dę dotyczącą przecież czasów okupacyjnych, młodzieży działającej w konspiracji i w ruchu oporu, objaśnia Iwaszkiewicz w opowiada- niach, których wydarzenia umieszcza w przeszłości. W Bitwie na rów- ninie Sedgemoor młoda dziewczyna przypadkowo dowiaduje się o za sadzce przygotowywanej na księcia, któremu sprzyja, przedziera się przez obóz przeciwników, zostaje pojmana i zgwałcona przez żołda ków, nie udaje się jej dotrzeć na czas z ostrzeżeniem: w bitwie jednak spiskowcy ponoszą klęskę. Historia zakpiła z jej poświęcenia. W Mat ce Joannie od Aniołów ojciec Suryn, spowiednik, pragnie uwolnić za konnicę od zła, od demonów, które zawładnęły jej duszą. Nie pomaga ją modły, egzorcyzmy. To co wiąże spowiednika z opętaną nie jest jed- noznaczne: czy to posługa religijna, czy zwykła miłość. Ojciec Suryn by ratować matkę Joannę, przejmuje na siebie zło, popełnia najcięz 50 szy grzech, zostaje oskarżony i ukarany. Czyn ten niczego jednak nie zmienia - matka Joanna po latach powraca do zdrowia. Współczucie i poświęcenie nie mają wpływu na bieg wydarzeń. Oba przywołane tu opowiadania nazwać można parabolami historycznymi. Inaczej jed- nak niż w parabolach, gdzie tło historyczne bywa zatarte, konturowe, Iwaszkiewicz obudował opowiedziane fabuły gęstą siecią drobnych szczegółów - historycznych, obyczajowych i psychologicznych. Two- rzą one ciemną atmosferę tych opowiadań. Dopiero za nią kryją się owe pytania zasadnicze o sens historii. Unieważnia ona normy etycz- ne, najwyższe ofiary, bohaterstwo, poświęcenie. Bitwa na równinie Sedgemoor i Matka Joanna od Aniolów powstały przed wybuchem powstania warszawskiego. Jeśli pamiętać o powojennych losach mło- dzieży akowskiej, to w opowiadaniach Iwaszkiewicza jest ich wręcz przeczucie. W istocie były to jednak prawdy, które dostrzegł, zagląda- jąc za kurtynę historii. ^Najwybitniejszą powieścią, napisaną w czasie wojny, są Srebrne orły Teodora Parnickiego. Powieść powstawała w czasie pobytu pisa- rza w Kujbyszewie i w Jerozolimie w latach 1942—1943, wydana zo- stała w Jerozolimie w latach 1944-1945. Przywołanie tych dat jest ważne dla wyjaśnienia sensu i artystycznego kształtu tej powieści. Parnicki już w Dwudziestoleciu wiódł spór o kształt nowej powieści historycznej. Przed wojną, w czasie wojny i w latach późniejszych budował zasady, poetykę gatunku w opozycji do tradycji Sienkiewi- czowskiej. Dodać tu trzeba, że okoliczności, w jakich powstawały Srebr- ne orły uniemożliwiały przeprowadzenie rzetelnych studiów źródło- wych, koniecznego warunku powstania powieści historycznej. W wy- powiedziach krytycznych Parnickiego na temat nowej powieści histo- rycznej, publikowanych jeszcze przed wojną, można odnaleźć przeko- nanie o nowych możliwościach, jakie przy literackiej obróbce historii stwarzała psychoanaliza. Było to przekonanie zapewne przesadne, ale jego różnorakie ślady odnajdziemy w całym pisarstwie Parnickie- go. Pisarz zrywa z tradycyjnym, przejętym od Waltera Scotta, sposo- bem budowania fabuły, kojarzącym model powieści przygodowej z hi- storią, z wiernie wystudiowanym tłem epoki. Zmienia także zasady i sposoby budowania postaci, zwłaszcza historycznych, a nie fikcyj- nych. Interesują go nie tyle fakty i zdarzenia, choć wspiera je zawsze na znakomitej znajomości źródeł, ile świadomość - sposoby myślenia i przeżywania w danej epoce. Aby uzyskać taki efekt opowiadania historii od wewnątrz, poprzez świadomość ludzi z odległych czasów, wprowadza często narratora personalnego/jW Srebrnych orłach hi- storię Bolesława Chrobrego opowiada Aron^ młody mnich z Irlandii, późniejszy opat w Tyńcu. Jednakże określenie „opowiada" nie jest tu 51 Srebrne orły Teodora Parnickiego ścisłe: główny bohater, Bolesław Chrobry, zjawia się Aronowi w snach, istnieje w jego rozmyślaniach. Wcześniejsze wędrówki mnicha po Europie, tajne misje do Rzymu, do cesarza i papieża Sylwestra II, pozwalają na zarysowanie polityki króla w szerokim kontekście eu- ropejskim. Na tym tle niezrozumiałe dla Arona stają się poczynania króla: odmawia on przyjęcia godności patrycjusza imperium rzym- skiego (znakiem jego godności miały być tytułowe srebrne orły, wie- zione w cesarskich paradach - złote oznaczały cesarza). Aron i inne postaci próbują zrozumieć to dziwne postępowanie, dotrzeć do ukry- tych zamiarów władcy. Powoli odsłania się prawda, docieramy do mej przez gąszcz rozmów, rozmyślań, błędów i fałszywych sugestii. Zasto- sowanie nowych technik narracyjnych, znanych z powieści psycholo- gicznej, oglądanie historii przez pryzmat indywidualnych przeżyć, w retrospekcjach i przypomnieniach, spowodowało, iż jest to nie tyle powieść o wydarzeniach z przeszłości, ile pytanie o to, jak istnieje historia