Przypuszczalnie zajmowali teren pomi�dzy rzek� Kerulen, w dolnym jej biegu, a jeziorem Bajka�, w �ad- nym wypadku nie wychodz�c poza jego po�udniowo-zachodni kraniec...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Niekt�- rzy badacze uznaj� ich za Protomongo��w, kt�rzy p�niej ulegli sturczeniu. W ka�dym razie musieli utrzymywa� bliskie stosunki najpierw z Protomon- go�ami, a p�niej z Mongo�ami a� do czas�w Czyngis Chana (XIII wiek). Ich imi� zyska �wiatowy rozg�os, cz�sto co prawda w b��dnej formie �Tarta- rowie", powsta�ej w wyniku pomieszania nazwy mitycznej rzeki antyku z bar- barzy�skim terminem. Do �redniowiecza s� prawie nieznani, dopiero pocz�w- szy od X wieku, coraz cz�ciej pojawiaj� si� wzmianki na ich temat, zwykle w kontek�cie ich waleczno�ci i dziko�ci, cech znamiennych dla ludu, w kt�rym nie brakowa�o ani walecznych, ani dzikich. W XI stuleciu arabski leksyko- graf Mahmud al-Kaszgari, dobrze na og� poinformowany, umiejscawia ich w kraju �tiiken, ale ju� dwie�cie lat p�niej widzimy ich znowu w g�rnym biegu Kerulenu. Je�li chodzi o wspomnianych wcze�niej Tokuz Oguz, Dziewi�ciu Oguz�w, to plemiona te mog�y reprezentowa� olbrzymi� formacj� turkoj�zyczn�, osia- d�� na terenach daleko wysuni�tych na zach�d. W jej sk�ad wchodziliby przy- szli Turcy, wymieniani w kronikach chi�skich jako T'u-kiie, oraz cz�� ple- mion Bajyrku i Ujgur�w, o ile ci ostatni nie uzyskali nad Oguzami pewnej przewagi. Wed�ug inskrypcji z pocz�tku VIII wieku g��wnym terenem dzia�a- nia Tokuz Oguz mia�y by� po�udniowe i po�udniowo-wschodnie rejony nad- bajkalskie. Zanim plemiona T'u-kiie (Turkuci) nie ustanowi�y swojej stolicy w krainie �tiiken, tak jak przed nimi zrobili to Hiung-nu i �ou�anie, na p�nocy Mongo- lii i na po�udniu Syberii koczowali Kurykanie, Kirgizi, Syr Tarduszowie i Ujgu- rzy. Dwie pierwsze grupy mo�na �atwo zlokalizowa�. Kurykanie �yli na zach�d * Bli�ej nieznany (wspominany tylko w tekstach starorureckich) masyw g�rski na po�udniu Syberii (przyp. wyd.). Ludy i federacje tureckie w wiekach od V do VII 51 od Bajka�u, w regionie dzisiejszego Irkucka, by� mo�e, jako cz�onkowie federa- cji ujgurskiej, Kirgizi zajmuj� g�rn� cz�� dorzecza Jeniseju (Yeni Czaj, Nowa Rzeka)*, to znaczy rejon od Minusi�ska do Abakanu. Niekiedy twierdzi si�, �e podporz�dkowali sobie tak�e tereny le��ce a� nad �r�d�ami Jeniseju, w okoli- cach dzisiejszej Tuwy, jednak znalezione tam staro�ytne inskrypcje tak bardzo r�ni� si� od inskrypcji kirgiskich, �e nie mog� by� potwierdzeniem dzia�ania tu innych Kirgiz�w o nieznanej nazwie. Jak to ju� by�o powiedziane, Kirgizi nale�� do najstarszych znanych nam lud�w tureckich, nie reprezentuj� jednak �adnych cech antropologicznych rzekomej rasy tureckiej. Uwa�ani na og� za sturczo- nych Indoeuropejczyk�w, s� - wedle opis�w chi�skich - �wysokim ch�opcami o jasnych w�osach", a w XI wieku Arab Gardizi, przytaczaj�c legend� o ich s�owia�skim pochodzeniu, dodaje, �e zachowali jeszcze co� ze S�owian, a mia- nowicie rude w�osy i bia�� cer�. Ich nazwa, podobnie jak wiele archaizm�w w ich j�zyku, ma etymologi� czysto tureck�. Rdze� kyrk znaczy czterdzie�ci, -izl-yz to cz�sto wyst�puj�ca ko�c�wka (iki - dwa; ikiz - bli�ni�ta, kyz - dziew- czyna). Z po��czenia kyrk i kyz powstaje okre�lenie Czterdzie�ci Dziewcz�t, kt�re albo wywodzi si� z mitu o genealogii Kirgiz�w pochodz�cych ze zwi�zku czterdziestu dziewic i dzikiej bestii, albo te� by�o tego mitu zal��kiem. Kir- gizi to czterdzie�ci sfederowanych plemion, tak samo jak Tatarzy i Oguzowie. Pozostawiwszy po sobie ciekawe teksty epigraficzne, pr�buj� narzuci� w VIII wieku hegemoni� innym ludom Azji �rodkowej, wycofuj� si� jednak do swych baz wyj�ciowych, gdzie pozostan� a� do XVIII wieku, daj�c rzadki w historii G�rnej Azji przyk�ad zasiedzenia. Niekt�re ich plemiona mog�y zapewne si� przemieszcza�, co t�umaczy�oby, dlaczego zachodni Turcy ofiarowali kirgisk� niewolnic� bizantyjskiemu pos�owi Zemarchowi, ale aby wyja�ni� ten fakt, nie trzeba ucieka� si� do zjawiska migracji: wystarczaj�cym wyt�umaczeniem s� wojny. Je�li chodzi o Syr Tardusz�w, kt�rzy wypasali swoje trzody bardziej na po�udniu, mi�dzy g�rami A�taju a jeziorem Bajka�, to pozostaj� oni do�� zagadkowi. Przypuszczalnie okre�lenie Tardusz oznacza�o w VII, je�eli ju� nie w V wieku Turk�w wschodnich. Ujgurzy, omawiane ju� tutaj ugrupowanie dziesi�ciu sojusznik�w, On Ujgur, umiejscawiani s� w inskrypcjach z VIII wieku na po�udnie od Bajka�u, niewykluczone jednak, �e ich siedziby znajdowa�y si� na p�noc od g�r �tiiken, tam gdzie wsp�cze�nie przebiega granica dziel�ca Syberi� z Mongoli�. Dzi� wiemy, �e ludy tureckie nie zamieszkiwa�y teren�w na po�udnie od pustyni Gobi, czyli na pograniczu chi�skim, tureckoj�zyczne inskrypcje w Mongolii sytuuj� tam jedynie ludy chi�skie i tybeta�skie. * Proponowana przez autora etymologia nazwy �Jenisej" wydaje si� nieprawdopodobna, poniewa� wyraz �Jenisej" wywodzi si� z j�zyk�w uralskich, a nie zachodniotureckich, w kt�- rych wyst�puje wyra�enie Yeni Czaj (przyp. wyd.). 52 Kowale z A�taju Masyw a�tajski, zar�wno po mongolskiej, jak i syberyjskiej stronie, to niew�tpliwy rezerwuar populacji tureckich, w�r�d kt�rych w okresie hegemonii Awar�w Chi�czycy wymieniaj� T'u-kiie, pierwszych Turk�w nosz�cych t� nazw�. W rejonach wschodnich, ci�gn�cych si� do brzeg�w jeziora Ba�chasz, �yj� Kar�ucy (czyli ��nie�ni") i T�lesze: ci pierwsi przy��cz� si� do Arab�w, aby rozprawi� si� z Chi�czykami w decyduj�cej bitwie nad rzek� Ta�as, ci drudzy, r�wnie tajemniczy jak Tarduszowie, w okresie panowania ujgurskiego tworzy� b�d� zachodnie skrzyd�o ich pa�stwa. Na po�udnie od A�taju koczuj� ludy nazywane przez Chi�czyk�w Sza-t'o, bez odniesie� do konkretnej nazwy tureckiej. B�d� ostatnimi Turkami, kt�rzy na w�asn� r�k� dokonaj� podboju Chin. W ich s�siedztwie napotykamy Basmy��w, kt�rych nazwa jest jednym z wariant�w odczasownikowej formy �basmysz", oznaczaj�cej �tych, co naciskaj�"