Tendencje rozwojowe j�zyk�w rodziny indoeuropejskiej 46 Bibliografia 48 I ZA�O�ENIA J�ZYKOZNAWSTWA INDOEUROPEJSKIEGO Od dawna zdawano sobie spraw� z tego, �e...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Dopiero jednak W. Jones w 1786 r. stwierdzi�, �e podobie�stwo mi�dzy udost�pnionym od niedawna nauce europejskiej sanskrytem a niekt�rymi j�zykami Europy jest tak wielkie, �e j�zyki te musz� pochodzi�" ze wsp�lnego �r�d�a. Za tw�rc� j�zykoznawstwa indoeuropejskiego uchodzi F. Bopp, kt�ry w opublikowanej w 1816 r. pracy Ueber das Konjugationssystem der Sanskritsprache, in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache dowi�d� wsp�lnego pochodzenia wymienionych w tytule j�zyk�w, odtwarzaj�c fragment systemu gramatycznego praj�zyka rodziny, nazwanej p�niej "indoeuropejsk�" (a w nauce niemieckiej "indogerma�sk�"). U�ywano te� nazwy "arioeuropejska" lub "aryjska", ale ten ostatni termin stosuje si� dzi� zwykle tylko do j�zyk�w indoira�skich b�d� te� do indoeuropejskich j�zyk�w Indii i z tego powodu nie jest tak wygodny jak ustalone ostatecznie okre�lenie "j�zyki indoeuropejskie". W ci�gu stu lat, jakie up�yn�y mi�dzy wyst�pieniem F. Boppa a wydaniem w 1916 r. Kursu j�zykoznawstwa og�lnego F. de Saussure'a, gramatyka por�wnawcza j�zyk�w indoeuropejskich stanowi�a g��wny przedmiot zainteresowa� wi�kszo�ci lingwist�w, za� metoda historyczno-por�wnawcza stworzona dla rekonstrukcji praj�zyka indoeuropejskiego panowa�a omal niepodzielnie w �wczesnym j�zykoznawstwie, kt�re za jedynie naukowe uwa�a�o badanie j�zyka w jego historycznym rozwoju. Powstanie strukturalizmu oraz wsp�czesny rozw�j lingwistyki matematycznej i semantyki j�zykoznawczej nie zahamowa�y post�p�w j�zykoznawstwa indoeuropejskiego, przyczyni�y si� natomiast do udoskonalenia metod badawczych (rekonstrukcja wewn�trzna, typologia diachroniczna, lingwistyka arealna). Z drugiej strony odkrycie nowych j�zyk�w, zw�aszcza hetyckiego, zachowuj�cego szereg nie znanych gdzie indziej archaizm�w, oraz szersze wykorzystanie j�zyk�w pozostaj�cych dotychczas na dalszym planie: ira�skich, ba�to-s�owia�skich, celtyckich otworzy�o nowe perspektywy badawcze. Zastosowana przez Boppa, a udoskonalona przez m�odogramatyk�w metoda historyczno-por�wnawcza polega na ustalaniu korespondencji mi�dzy najstarszymi utrwalonymi w pi�mie formami, w ich rzeczywistym brzmieniu i funkcji, z odpowiednikami w j�zykach pokrewnych, by t� drog� zrekonstruowa� ich posta� wyj�ciow�, jak� mia�y w praj�zyku. Metoda ta pozwala odkry� tylko zbie�no�ci materialne, 20 tzn. g�oski, morfemy i ich kombinacje w obr�bie jednostek znacz�cych (leksem�w). G��wn� jej domen� jest d�wi�kowa p�aszczyzna j�zyka, czyli fonetyka. By ustalanie korespondencji by�o poprawne, nale�y bra� pod uwag� te warianty, kt�re nie s� uwarunkowane pozycj� w wyrazie. Zauwa�ono, �e korespondencje mi�dzy g�oskami, czy to w r�nych chronologicznie systemach tego samego j�zyka, czy te� mi�dzy systemami j�zyk�w pokrewnych, s� w znacznym stopniu regularne i dlatego nazwano je prawami g�osowymi. Prawa te opisuj� zmiany zachodz�ce w spos�b bezwyj�tkowy w okre�lonym czasie i przestrzeni, a pozorne odst�pstwa od nich t�umacz� si� w spos�b szczeg�owy dodatkowymi czynnikami komplikuj�cymi zmiany, np. dzia�anie innego prawa, wp�yw kontekstu, wyr�wnania analogiczne, zapo�yczenia. Zalet� metody historyczno-por�wnawczej jest jej �cis�o�� i obiektywna sprawdzalno��. W ci�gu p�torawiekowego rozwoju j�zykoznawstwa indoeuropejskiego osi�gni�to dzi�ki niej ogromne sukcesy. Posiada ona jednak pewne ograniczenia. Koniecznym warunkiem rekonstrukcji por�wnawczej jest istnienie co najmniej dwu spokrewnionych ze sob� j�zyk�w, przy czym pozwala ona odtworzy� ze znaczn� precyzj� jedynie formy, podczas gdy ich znaczenie i rola w strukturach wy�szego rz�du pozostaj� w braku tekst�w zawsze niepewne. Metoda ta nie jest wi�c w stanie odtworzy� ca�ego systemu praj�zyka. Tym bardziej �e nie wiadomo, czy zrekonstruowane formy wyst�powa�y obok siebie r�wnocze�nie, czy te� powsta�y w r�nych okresach; w wypadku za� formacji produktywnych nie ma pewno�ci, czy si�gaj� one epoki praj�zyka, mog�y bowiem powsta� paralelnie ju� po jego rozpadzie. Metoda historyczno--por�wnawcza daje lepsze rezultaty w zastosowaniu do rodzin obejmuj�cych liczne i wcze�nie po�wiadczone j�zyki o d�ugiej tradycji pi�mienniczej. Mo�na bowiem w�wczas z wi�ksz� dok�adno�ci� odtworzy� koleje ich przedhistorycznego rozwoju, jak te� charakter ich wzajemnych zwi�zk�w, czyli stopie� pokrewie�stwa. Metoda ta nie wci�ga w por�wnanie ca�ych system�w j�zykowych (gdzie innowacje wsp�istniej� z archaizmami), lecz opiera si� na formach wyj�tkowych, kt�re s� zwykle pozosta�o�ci� stanu dawnego. Te ostatnie spotykamy cz�ciej w j�zykach fleksyjnych o bogatej morfologii, jak to ma w�a�nie miejsce w rodzinie indoeuropejskiej. Jak z powy�szego wida�, metoda historyczno-por�wnawcza, mimo pewnych ogranicze�, pozwala: 1) odtworzy� ze znaczn� dok�adno�ci� stan praj�zyka i przybli�ony moment jego rozpadu, 2) ustali� stosunki pokrewie�stwa mi�dzy j�zykami, kt�re si� ze� wy�oni�y. T� te� metod� przyj�to jako podstawow� dla niniejszego opracowania. Celem tzw. rekonstrukcji wewn�trznej, kt�ra jest metod� opart� na za�o�eniach strukturalizmu, jest odtworzenie przedhistorycznych zmian j�zykowych na podstawie analizy stanu synchronicznego jednego j�zyka, bez uciekania si� do por�wnywania j�zyk�w pokrewnych